عرفان و تصوف توشونچه لری ، دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی
بیرینچی مرتبه انسان ، تخیل و تصور قیله باشله شی بیلن آق ، طبیعت سر لرینی بیلیب آلیشگه اورینگن . بوحقده اونینگ بیرینچی تخیل و تصورلری میتولوژی ، یعنی اسطوره لرشکلیده یوزه گه کیله باشلگن . میتولوژی یا میفولوگیه برچه طبیعی و اجتماعی حادثه لرنی جوده ساده و ابتدایی شکلده ایضاحلب بیریشگه اورینه دی.
جمعیت شناس عالملر تدقیقاتیگه کوره میفولوگیه (میتولوژی) دن سحرگرلیک ، یعنی سرلی عالمنی بیلیب آلیب ، کوزگه کورینمیدیگن کوچلر بیلن علاقه اورنه- تیش و اولر آرقه لی حیاتده ایجابی و سلبی تأثیر اوتکزیش علملری کیلیب چیقه- دی . ابتدایی عرفانی غایه لر هم میتولوژی دن سرچینه آله دی. بیر منبعدن کیلیب چیققن ایککه له بیلیم ، بیرخیل تصورنی ایلگری سورگنلیگی اوچون اوز ارا تأثیر اوتکه زیب کیلگن. مثلاً : «ا. طبری» نینگ تیکشیریشلری شونی کورسه ته دی که «هیرمیتیزم» یعنی مصر لیک مشهور سحر گر «هیرمیس» نامی بیلن اتلگن بیلیمگه باغلیق بولگن «رجال الغیب» (غایب آدملر) یا «جواسیس القلوب» (کونگللر جاسوسلری) کبی کوپ اتمه لر اسلام تصوفیگه اوتیب ، کوپینچه تصوفی منبعلرده قو للنیب کیلگن.
هم شرق و هم غرب ده تورلی عرفانی مکتب لر و تصوف تعلیمات لری موجود . بیز اوشبو تیکشیریش ده اسلام تصوفی نینگ کیلیب چیقیشی ، اونینگ قدیمی ایلدیزلری و تورلی یونلیشلری حقیده سوز یوریتماقچی میز . مسئله نی یخشیراق توشونیب آلیش اوچون بیر- بیری گه کیریشیب کیتگن ایککی ته اتمه ، یعنی عرفان و تصوف توشونچه لری اوستیده توختب اوتیشیمیز لازم بوله دی.
عرفان و تصوف اَتَمه لری : عرفان سوزی بیلیش ، بیلیب آلیش ، تنیش ، قیته دن تنیش ، توشونیش و بیلیم معنی لریده ایشله تیله دی . بو کلمه نینگ معادلی (تینگداشی) یونانچه سوز میستیکوس (سرلی) و (غیبی) معنی لرنی انگله ته دی.
عرفان سوزی عمومی معنی ده یوزه کی علمگه قرشی اوله راق ، بیر نرسه نی انیق و هر تامانلمه بیلیب آلیشنی افاده لیدی . مثلأ «فلان کیشی عارف شاعر دیر» دیگنده ، او ، بو ساحه ده یوزه کی معلومات لرگه قناعت قیلمی ، تصوف ، فلسفه ، تاریخ ، ادبیات ، شعر و باشقه ادبی فنلرگه عاید کوپ معلومات لرنی قمرب آلگنی بیلدیریله دی.
عرفان ، الهی علملردن بیری صفتیده حق ذاتی نینگ اسم لری و صفت لرینی ، اشراق ، یعنی کونگل یاروغلیگی آرقه لی بیلیب آلیشگه قره تیلگن علم حسابلنه دی . باشقه چه قیلیب ایتگنده اهل الله (یره توچینی قیدیروچیلر) ، حقنی تنیب آلیش اوچون تنلَگن یول ، عرفان دیب اته له دی.
ا. طبری ، عرفاننی قوییده گی دیک تعریفلیدی : عرفان ، انسان اوزنفسینی پاکیزه- لش ، ریاضت چیکیش ، سیغینیش ، ذکرقیلیش ، خلوتده اولتیریش و جذبه گه بیریلیش بیلن سیر و سلوک باسقیچلریدن اوتیب یره توچی و طبیعت آرتیده گی کوچلر بیلن علاقه اورنه تیش و شو یوسینده اونینگ قلبی الهام و اشراق منبعی گه ایلنگندن کیین قطعی و شبهه سیز حقیقت گه ایریشیش دن عبارت دیر.
ع. ا. دهخدا ، «عارف لر اتمه لری قاموسی» ناملی کتابده «گلشن راز شرحی» دن آلیب بیریلگن معلومات لرگه تیه نیب ، اوز مشهور اثری «لغت نامه» ده عرفان باره سیده قوییده گی دیگ معلومات بیره دی: عرفان و حقنی تانیش ایککی یول آرقه لی بوله دی : بیرینچیسی اثردن ، مؤثِر گه (اثرقیلوچی گه)، فعل دن صفت گه و صفت لردن ذات نینگ (حق ذاتی نینگ) بارلیگی گه استدلال قیلیش آرقه لی . بو یول ایسه عالم لرگه خاص دیر . ایککینچیسی کونگلنی پاکیزه لب ، باشنی (میه ، فکرنی) و شو نینگ دیک روحنی، اوندن (حق دن) باشقه برچه نرسه لردن بوشه -تیش آرقه لی . بویول ایسه پیغمبرلر ، نبی لر ، اولیا لر و عارف لر گه خاص بولگن یول دیر . بو یول یعنی کشف (معنوی عالم و ایچکی دنیا نینگ حقیقت لری سالک لرگه معلوم بولیشی-ج) و شهود (حق نی کوریش) فقط مجذوب مطلق قه (حق تامانیدن جذب ایتیلیب ، اونینگ عشقی ده فنا بولگنی طفیلی اوزیگه کیلمیدیگان کیشیگه - ج) نصیب ایتیله دی . باشقه کیشی لر ایسه یاشورون قلبی و روحی عبادت آرقه لی اوشبو معرفت گه ایریشیشلری ممکن.
دنیانینگ یره تیلیشیدن مقصد هم اوشبو شهودی معرفت (حقنی تانیب آلیش و اونی کوره بیلیش -ج) حسابلنه دی (علی اکبر دهخدا ، لغت نامه ، 135جزء).
ابن سینا تعبیریچه ، «عارف اوز یره توچیسی نینگ عظمتی و اولوغ لیگی بوییچه تفکر و فنا گه غرق بولیب ، اوندن اونینگ قلبینی اوز معرفتی نوری بیلن تولدیریشنی التجا قیله دی.»
صوفی سوزی نینگ اوزه گی (ایلدیزی) نیمه دن عبارت دیگن سوال بوییچه عالم لر آره سیده اختلاف بار. ایریم تدقیقاتچی لر صوفی سوزی «صفا» (پاکیزه ، آیدین ، یارقین ، غل و غش سیز معناسیده) کلمه سیدن کیلیب چیققن دیسه لر ، بعضی لری اوشبو سوز «اهل صُفه» گه نسبت بیریلگن دیب بیله دیلر. ایریم شرقشناس لر صوفی کلمه سینی یونان تیلیده حکمت معناسیده بولگن «سوفیا» سوزیدن آلینگن دیب تحلیل قیله دیلر. لیکن کوپچیلیک نینگ نظری شوکه صوفی کلمه سی جون یا که یونگ معناسیده گی «صُوف» کلمه سیگه منسوب در. نیگه که صوفی لر اوزلرینی کبر و هوا دن سقلش ، نفس ایستکلرینی آلدینی آلیش مقصدیده ، یونگدن تیکیلگن کییملر کیَردیلر.
«تصوف» سوزی ایسه «صوف» یعنی جون (یونگ) کییم نی کییش ، صوفی بولیب حق یولیدن یوریش و شو نینگ دیک درویش لر طریقه سی معنی لریده قول له- نیله دی.
«تصوف» سوزی اصطلاح (اتَمه) صفتیده بیر معنوی طریقت دن عبارت بولیب ، اونینگ پیرو لری عقیده سیگه کوره نفس - ایچکی دنیا نی پاکیزه لش نتیجه سیده حقیقت یاغدوسی انسان قلبیده پارلی باشلیدی.
عثمان تورر ، تورکیه ده گی ارض روم اونیویرسیتی ده تصوف علمی استادی ، اوزی نینگ «تصوف تاریخی» ناملی کتابیده بیرگن تعریف گه کوره ، تصوف جناب حق نینگ راضی لیگی گه ایریشیش و ابدی سعادت گه نایل بولیش اوچون نفسنی تربیه لش ، اخلاقنی گوزللشتیریش ، باطن و ظاهرنی نورلنتیریش ، صورت و سیرتنی پاکلش حقیده معلومات بیره دیگن علم بولیب ، اونینگ مضمونینی انسان و خصوصاً انسان روحی ، خُلقی و روحانی توزیلیشی تشکیل ایته دی.
تصوف باشقه اسلامی علملر کبی ایککینچی و اوچینچی هجری عصرلرده یوزه گه کیلدی . ابن خلدون «المقدمه» ده تأکید لشیچه مسلمان لر آره سیده ایککینچی هجری عصردن باشلب دنیا گه بیریلیش تمایلی کوچه ییب کیتگن ایدی . اوشنده طاعت و عبادت گه بیریلگنلر گروهی ، صوفی و متصوف اسم لری بیلن تنیلدیلر .... صوفی لر یونگ لباس کییب دنیا پرست لرگه قرشی ایش قیلردیلر . اولر زهد ، عزلت ، طاعت و عبادت گه بیریلیش جریانیده ، اوزلریگه خاص وجد (شور و هیجان) و باشقه حالت لرگه ایگه بولدیلر ( ابن خلدون ، المقدمه ، 342 بیت ، دارالفکرالعربی نشری ، بیروت ، ییل1997).
نیکلسون تصوف حقیده 200 تعریف نی توپلب آلگن ، لیکن بیر مکمل و جامع تعریف نی تاپیشگه موفق بولمگن ایکن.
دوکتور جواد نوربخش «صوفی لر بهشتی» دیگن کتابیده ، تصوف نینگ بویوک مشایخ لری سوزلریگه تیَنگن حالده ، تصوف نی سوز آرقه لی تعریفلب بولمیدیگن بیر حال (حالت) صفتیده افاده لب ، «سوز بیلن افاده لنوچی نرسه، تصوف ایمس» دیدی.
اونینگ فکریچه تصوف طریقتی حقیده بعضی بیر بویوک ذاتلر تامانیدن بیریلگن تعریف لر عمومی ایمس ، بلکه تصوف نینگ فقط بعضی بیرخصوصیت لرینی افاده لب بیرگن . اگر اونی مکمّلراق تعریف قیله دیگان بولسک ، اونده «تصوف عشق آذوقه سی و فقط بیر تامانگه باقیش یولی بیلن ، حقیقت گه آلیب باره دیگن طریقه دن عبارت دیر . تصوف نینگ مقصدی ، حقیقت نی فیلسوف لر سینگری منطق و استدلال آرقه لی ایمس ، بلکه کشف و شهود آرقه لی کونگل و وجدان کوزی بیلن بیلیب آلیشدیر . شونینگ اوچون تصوف یوریب باریب کوره دیگن یولدن عبارت بولیب ، یاتیب ایشیته دیگن نرسه ایمس .» (دوکتور جواد نوربخش، صوفی لربهشتی،11بیت). غزالی «احیاء علوم الدین» کتابیده ، تصوف حقیده کینگ معلومات بیریب، شریعت بیلن طریقت ایککله سی بیر ایکن لیگینی تأکید لب اوته دی . او لر نینگ فرقی شونده که شریعت ایشلرنینگ ظاهری یعنی یوزه کی تامانلریگه کوپراق اعتبار بیرسه ، تصوف تعلیماتی انسان نینگ ایچکی دنیاسی و قلبیگه قره تیلگن . شونگه کوره تصوف فقط اوقیش و اورگنیش یولیدن ایمس ، بلکه ذوق و شوق و انسان نینگ روحی اوزگریشلری آرقه لی توشونیله دی.
دوکتور سلجوق اِرآیدین «تصوف و طریقت لر» کتابی نینگ 21 بیتیده قوییده گی دیک فکر بیلدیره دی: اسلام دینی نینگ غایه سی ، انسان ده موجود فطری قابلیت لرنی یوزه گه چیقرماق ، انسانی اوزه للیکلرنی (خصوصیتلرنی) قوتلنتیرماق ، حیوانی درَکه دن ملَکی درجه لرگه یوکسلتیرماقدر.
اوروشلر تاریخی ظفرلر بیلن توله در. کلتور و مدنیت تاریخی ایسه قلب نینگ ظفرلری در. بیرینچیسی اوتکینچی ، ایککینچیسی ایسه منگو- دایمیدر.
انسان ، جانلی و جانسیز بارلیقلردن هیچ بیری ایگه بولمه گن امکانلرگه مالکدر.
کورینیشده کیچیک عالم ، حقیقت ده چیکسیز بیر گونگل بیلن جهان گه سیغمیدیگن بیر خیال (تصور) کوچیگه ایگه در.
دوکتور سلجوق تصوف نینگ خصوصیت لریگه اجرتگن بابده ، (79- 147 بیتلر) سوسیال پسیکولوژی اطرافی ده مفصل بحث آلیب بارگندن کیین ، اوشبو خصوصیت لرنی قوییده گی دیک توققیزته گه بوله دی و هر بیرینی کینگ کولمده تحلیل قیلیب اوته دی :
عراقلیک عالم امین علاؤالدین نقشبندی «ماهو التصوف و ماهی الطریقة النقشبندیه» (تصوف و نقشبندی طریقتی نیمه دن عبارت؟) دیگن کتابیده بیرگن تحلیلی گه کوره تصوف و فلسفه هر ایککله سی انسان تفکری نینگ محصولی بولگنی سببلی ، معرفت بوییچه یقین درجه سیگه ییتیب باریشنی ایستیدی. عالملر یقین یعنی شک و شبهه سیز معرفت گه ایریشیش اوچون قوییده گی اوچ باسقیچنی بیلگی لگنلر:
اونینگ تاکیدلشیچه فلسفه انسان نینگ عقل و تفکرینی الهیات بوییچه حق الیقین درجه سیگه آلیب باریشی ممکن ایمس ، نیگه که انسان تفکری چیکلنگن . ماوراؤالطبیعه یعنی طبیعت آرتی دنیاسینی درک ایتیش ، معنوی ادراک دن عبارت بولیب ، ضمیر و وجدان گه تیگیشلی در. بو ساحه ده فقط تصوف و اشراق آرقه لی حق الیقین گه ایریشیش ممکن.
تصوف ، بو وجدان ایرکینلیگی و بغری کینگ لیکدیر. نیگه که برچه انسان لرنی بیر یره توچی نینگ بنده لری دیب بیله دی ، تورلی دین لر طرفدارلرینی بیرحقیقت یعنی تنگری تعالی نی قیدیروچیلری دیب تلقین ایته دی . شونینگ اوچون نوایی حضرتلری هم مسجد و خانقاه ده و هم دیر و صومعه ده حقنی ایزلش حرکتلرینی کوره دی:
دیماک کا ذکرینگ اوچون، خانقاه ایچره هیاهو
هوای وصلینگ اوچون ، اهل دیر ایچره هلا لا
تصوف و عرفان تو شونچه لری بیر- بیری گه یقین بولگنی اوچون بعضاً بیر معنی ده هم ایشله تیله دی. بعضی لرنینگ فکریگه کوره تصوف عرفان نینگ بیر بولیمی و او نینگ کورینیشلریدن بیریدیر ، یعنی تصوف بیر یول - یوریق و طریقت صفتیده عرفان دن سرچینه آلگن ، عرفان ایسه عمومی راق توشونچه بولیب ، تصوف دن علاوه باشقه یول - یوریق و مذهب لرنی هم اوز ایچیگه آله دی و اونگه بناءً بیرکیشی صوفی بولیب عارف بولمسلیگی هم ممکن . یا که بیر کیشی یوزه کی صورتده تصوف طریقه سیده توریب ، عرفان دن هیچ قنداق بهره آلمگن بولیشی هم ممکن . بعضاً ایسه عارف سوزی درویش و صوفی گه نسبتاً یوکسکراق معنی ده هم ایشله تیلگن . بعضی لر ایسه عرفاننی تصوف نینگ علمی و ذهنی تامانی و تصوف نی ایسه عرفان نینگ عملی تامانی دیب بیلگن لر.
صوفی عقیده سی نینگ اساسی ، «بیر» بولیشی کیرک. «بیر» دییش ، «بیر» نی قیدیریش و «بیر» نی کوزه تیش اساسیده یگانه و مطلق ذات دن باشقه بیران نرسه باره سیده اویله مسلیگی ضرور. تصوف و عرفان قاعده لریگه کوره ، صوفی و حقیقی عارف ، کامل انسان- حقیقی انسان اورنیده توریشی لازم. انسانلرنی سیویش ، اولرنینگ خدمتی ده بولیش ، عین حالده یره توچی نینگ بارلیگینی اونوتمسلیک ، صوفی لرنینگ اساسی عقیده سی دیر.
شیخ فرید الدین عطار روایتی گه کوره شیخ ابوالحسن خرقانی بوندی دیگن ایکن : کاشکی برچه خلق نینگ اورنیده مین اولسَیدیم ، اوشنده خلق اوچون اولیم بولمسدی ، کاشکی برچه خلق نینگ حساب - کتابینی مین بیلن قیلیشسَیدی ، اوشنده قیامت کونی اولر اوچون سوال و جواب بولمسدی. کاشکی برچه خلق اورنیده مینی جزا لشسه ایدی ، اوشنده اولرنی دوزخ گه آلیب باریشمگن بولردی.
علی شیر نوایی تصوف نی قوییده گی قیسقه چه شکلده افاده لگن:
قیلیب حق وجودیده محو اوز وجودین
نــوایــی مـونی بیـل طـریق تصـــوف
شیخ سعدی گلستان کتابیده بوندی دیگن ایدی:
طـریقت بـجز خدمت خلـق نیست
به تسبیح و سجاده و دلق نیست
ترجمه سی : طریقت ایشی تسبییح توتیب ، جای نماز گه اولتیریب ، درویش لرنینگ ژنده لباسینی کییش بیلن بولمیدی . طریقت خلق نینگ خدمتیدن باشقه نرسه ایمس.
هندوستان و یونان ده عرفانی فکرلر: اسلام دینی یاییلیشیدن کوپ ایلگری ، قدیم زمان لردن باشلب هم هندوستان ، هم یونان فلسفه سیده انسان روحی حقیده خیل مه خیل تعلیمات لر ترقه لیب کیلگن ایدی . اولرگه کوره انسان روحی بیلن یره توچی آره سیده ، بیرخیل اصلداشلیک و بیرلیک موجود بولیب ، روح ایسه هر دایم اوز اصلی گه قیتیش اوچون اینتیله دی.
هندوستان جممعیتی ده قویی صنف دن (پست طبقه دن) یوقاری صنف گه اوتیش ، عمل ده ممکن بولمه گنلیگی اوچون ، محروم لیکده یشاوچی صنف لر ، هیچ بولمه گنده تصور و تخیل یولیدن اوز لرینی بختسیز لیکدن قوتقه ریب ، یوکسک درجه ده تورگن صنف لر قطاریده توریشنی اویلب چیقردیلر.
بودا ، اوزی ایککنچی صنف گه منسوب بولگنی اوچون بیرینچی صنف ، یعنی برهمن لرگه قرشی توردی و اوز تعلیماتی ده انسان نینگ یوکسک درجه لرگه کوتریلیشی ، برهمن لرگه نذر و خیرات بیریش یولی بیلن ایمس ، بلکه ریاضت یولی ، یعنی اوز نفسینی قِینش و دنیوی لذت لردن محروم قیلیش آرقه لی میسر بوله دی دیدی . شونینگ اوچون فقیر صنف لر اونگه ایرگشیب ، او تلقین قیلگن مذهب نی چین کونگلدن قبول قیلدیلر.
ایتیب اوتیلگن سببلر نتیجه سیده هندوستان ده «تناسخ» عقیده سی یوزه گه کیلدی . اوشبو عقیده گه کوره ، اولگندن کیین روح بیر بدن دن باشقه بیر بدن گه اوتیشی ممکن .
هندوستان ده اینگ یوکسک طایفه ، اصلزاده و عالی گروه حسابلنگن برهمن لر نی بعضی لر اساساً الهی منبعدن کیلیب چیققن دیب اویلردیلر . شونینگ اوچون اولر دینی طبقه لر نظامی ده بیرینچی اورینده تورردیلر . «برهما» مذهبی تعلیماتی گه کوره ، یره توچی بدن لرگه حلول قیلیشی (کیریشی) ممکن . اما بودا دینی ده ، یره توچی ایمس ، بلکه روح ، بیر بدن دن باشقه بیر بدن گه اوتیش امکانیتی گه ایگه.
هند اسطوره لری و برهما دینی گه اساسلنگن ایرتکلرگه کوره ، خدا لر هردایم انسانلر و بعضاً حیوان لر قیافه سیگه کیریب یوره دیلر. مثلاً ، کریشنا هندو لرنینگ مشهور خدا لریدن بیری ، «ویشنو» (ایککینچی خدا - کاینات حاکمی و ساقچیسی) نینگ سککیزینچی مرته شکل لنیشی دیر. «مهابهارات» حماسی داستانی ده ، او انسان شکلیده دنیاده یشب ، عایله قوریب ، عجایب قهرمانلیک لرکورسه ته دی.
هندوستان ده تصوف قاعده لریگه اساسلنگن اونلب مکتب موجود بولیب ، اولردن بیری «ترک ایتیش» طریقه سی طرفدارلری ، «انسان فقط مبدأ گه (باشلنغیچ نقطه گه) یقین بولیب اونینگ بیلن بیرلشگن صورتده گینه حقیقتاً ایرکین بوله آله دی» دیدیلر.
«وَنداتیون» مذهبی نی هندوستان ده عرفان مکتبی دیسه بوله دی. اونینگ پیرو لری اوز تعلیمات لری ده فلسفی فکر یوریتیب ، «عارف ، دنیوی علاقه لر و مادی باغله نیشلر دن اوزیلگندن کیین مطلق لیک درجه سیگه کوتریله دی ، اوشنده عارف نینگ روحی ، کلّی (عمومی) روح نینگ اوزی بولیب قاله دی.» دیگن خلاصه گه کیله دیلر. (م. غبار. افغانستان تاریخ اوزَنیده، 167بیت).
یونان ده قولدارچیلیک دوریده یشب علمی ایجاد بیلن شغل لنگن فیلسوف لر آره سیده عرفان مکتبی وجودگه کیلدی. اولردن اوبژیکتیف (عینی) ایدیالیزم نینگ آته سی دیب اتلگن افلاطون «پلاتون» (میلاد دن اولگی347- 427 ییللر) اوزیگه خاص اورین توته دی. اونینگچه بوتون دنیا ، حقیقی بارلیق یعنی «ایده لر- غایه لر دنیاسی» نینگ محصولی- سایه سیدیر. «غایه لر دنیا سی» فضا و زمان گه باغلیق بولمی، ابدی ، حرکتسیز و اوزگرمسدیر. اونینگ فکریگه کوره «غایه لر دنیا سی» نی فقط صاف تفکر یاردمیده بیلیش ممکن. افلاطون تعلیماتی گه کوره «غایه لر دنیا سی» بیلیش اوبیکتی (موضوعی) دیر... حسی بیلیش ایسه حقیقت ایمس. (ژ.تولینوف، ا.غفوروف، فلسفه، 49 بیت).
شونینگ دیک رواقیلر نماینده لریدن زینون وخروسیپوس جذبه گه بیریلیش (خدا تامانیگه تارتیلیش) نی خدا نینگ نورینی بیلیب آلیش اوچون ضرور و لازم دیب بیلردیلر.
فلوتین (پلوتینوس 204- 270 ییل) مصرده «اشراق» مکتبی گه اساس سالیب ، افلاطون و ارسطو فلسفه لرینی بیرلشتیریب ، اسکندریه نینگ اشراق (عرفانی) فلسفه سینی ترقیات یولیگه سالدی. فلوتین نینگ فلسفه سی «وحدة الوجود» نظریه سیگه تیه نیب ، حقیقت نی بیرته و بیرلیکنی بوتون بارلیق نینگ اصلی و اساسی منبعی دیب توشونه دی. اونینگچه برچه موجودات اوشه بیرینچی مبدأ (باشلنغیچ جای - نقطه) دن سیزیب چیقیب ، نهایت ده هم اونگه قیتیب باره دی.
امین علاؤالدین نقشبندی یازیشیچه ، اشراق مفکوره سی آلتینچی هجری عصرده کیریب کیلدی. ایتیشیمیز ممکن که اوشبو مفکوره نینگ اساسینی افلاطون فلسفه سی تشکیل ایته دی ، یا که اشراق، تصوف نینگ افلاطون فلسفه سی بیلن قوشیلیشی نتیجه سیده حاصل بولگن . ابوالقاسم کازرونی ایتیشیچه ابونصر فارابی ، مشائی فلسفه سی یعنی ارسطو فلسفه سی نینگ مجدّدی- تیکلاوچیسی بولگنی اوچون «معلم ثانی» (ایککینچی معلم) دیب اتلگنی دیک ، شیخ شهاب الدین سهروردی هم افلاطون فلسفه سیدن عبارت بولمیش اشراق فلسفه سی نینگ مجددی در.
شو نینگ دیک نیو فلوتینیزم تأثیری آستیده ، عیسویت دینی ده هم تصوف تعلیماتی یوزه گه کیلدی. م. غبار بیرگن معلومات لرگه کوره آیرلند لیک «جانی ایسکت ایرجین» ، سککیزینچی عصر (اسلام تصوفی یوزه گه کیلگن دور) ده ، کلیسا تعلیماتی و فلوتین یول - یوریق لرینی بیرلشتیریب ، قوشمه بیر تصوف گه اساس سالدی. اونگه بناءً برچه موجودات بیرینچی مبدأ (باشلنغیچ نقطه) دن کیلیب چیققن و آخری هم اوشه مبدأ گه باریب قوشیله دی. شونینگ اوچون الهی مملکت، برچه تأمل قیلوچی و دنیوی حیات گه قرشی بولگن صوفی لر اوچون هر دایم آچیقدیر. شو کبی اوچینچی پاپ اوژین نینگ مصلحتچی سی «سینت بیرنارد» روح نینگ یوکسک درجه لرگه کوتریلیب ، خدا گه واصل بولیشی حقیده سوزلردی. اون آلتینچی عصر ده مسیحیت دنیاسی ده تصوف مرکزی اسپانیه گه کوچیب اوتیب ، اسلام تصوفی تأثیری آستیده کیلدی.
ایتیب اوتیلگن عرفانی فکرلر و تصوفی تعلیمات لر نینگ بیر قسمی اسلام دینی کیریب کیلگن ساحه لرده ترقلگن ایدی. مثلاً ، قدیمی خراسان ده بودا و شیوا دین لری دن تشقری ، میلاد دن اولگی اوچینچی عصر ده میترا دینی گه منسوب عرفانی مذهب موجود ایدی. م.غبار ایسه میلاد دن کیین گی عصر لرده «سونا» معبودی گه سیغینوچی روحانی لر هم خراسان ده یشه گن لیکلری ، اولر اوز بدن لری گه کول سورتیب ، انسان لر کله سی سویک لریدن یسلگن تسبیحدن فایده لنیب ، اوزلریگه خاص بولگن عبادتخانه لرگه ایگه ایکن لیکلری حقیده معلومات بیریب اوته دی.
زمان اوتیشی بیلن مذکور تعلیمات لر ، اینیقسه نفسنی خوارلش ، دنیا لذت لریدن واز- کیچیش و ترک دنیا چیلیک که بیریلیش ، هم نظری و هم عملی تاماندن اسلام تصوفی گه اوز تأثیری نی اوتکزدی.
اساساً ترک دنیا چیلیک اسلام تعلیماتی گه قرشی ایدی . اسلام پیغمبری حضرت محمد (ص) اوزی نینگ حدیث لریدن بیریده «لا رهبانیة فی الاسلام» (ترک دنیا چیلیک اسلام ده یوقدیر) دیگن ایدی. لیکن اونگه قره مسدن تصوف نینگ ایریم آقیملری اونی اوزیگه خاص شیوه ده قبول قیلیب آلدی . اما بعضی بیر طریقه لر مثلاً «نعمت اللهی» طریقتی ترک دنیا چیلیک که بیریلیب ، جمعیت دن اوزیلیشنی قاره لیدی. جماعه ده کیلیشو بیلن یشَی بیلیشنی اینگ بویوک ریاضت و انسان نینگ کمال درجه سیگه ایریشگنیدن دلالت دیب توشونه دی.
اسلام دنیا سیده بیرینچی صوفی لر «بصره» و «کوفه» شهر لریده تاپیلدیلر. بو شهر لر ده مسلمان لر بیلن بیرگه لیکده یهود لر ، مسیحی لر و مجوس لر (الاو گه سیغینوچیلر) هم خیل مه خیل عقیده لر بیلن یشردیلر. البته زمان اوتیشی بیلن تورلی فکرلر و نظریه لر بیر- بیری گه تأثیر قیلمسدن قالمسدی.
بیرینچی صوفی لر ، زاهد ، عابد ، عارف ناملری بیلن اته لردی لر. زاهد ، ترک دنیا چیلیک بیلن شغل لنیب حیات نینگ ناز و نعمتی دن واز کیچردی. عابد ، طاعت - عبادتگه بیریلیب ، عارف ایسه هردایم خدا یادی بیلن یشب ، اوز علمی نی آشیریش اوچون اونی تنیب - بیلیب آلیشنی مقصد قیلیب قویگن ایدی.
توقیزینچی عصرده بغداد شهری تصوف مرکزی گه ایله نیب ، صوفی لر و «علم کلام» طرفدارلری آره سیده بحث و مناظره لر باشلندی. فقیه لر (شریعت عالملری) ، صوفی لرگه قرشی توردیلر. سکزینچی عصر دن باشلب اسلام تصوفی و عرفانی ، کینگ کولمده یاییلیب ، برچه اسلام مملکت لریگه یول آچگن ایدی. مذکور تعلیمات هندوستان گه یاییلگنیدن کیین خیل مه خیل تورلرگه بولینیب ، هر بیری هند محیطی دن اوزیگه خاص توس آلدی. مثلاً «چشتیه» طریقتی نینگ پیرو لری ذکر و سماع (صوفی لرگه خاص بولگن طرز ده رقص گه توشیش) نی موسیقی بیلن اجرا ایته دیلر. بو ایسه هندوستان محیطی نینگ تصوف گه توغریدن توغری تأثیری اوچون یققال مثال بوله آله دی. حتی بعضی غرب تدقیقاتچی لری نینگ فکریچه مسلمان صوفی لر ذکر نی حسابلش اوچون تسبیح نی هم مذکور مملکت صوفی لریدن تقلید قیلیب آلگن ایمیشلر.
اسلام تصوفی تورلی طریقت لرگه بولیندی. اولردن ، یسویه ، کبرویه ، قادریه ، چشتیه ، سهروردیه، مولویه ، بهاویه (ملتانی) ، شاذلیه و مجددیه اینگ مشهور طریقت لردن حسابلنه دی. شو یوسینده تصوف، یونان فلسفه سی ، اینیقسه نیو فلوتینیزم نینگ «وحدت وجود» نظریه سی و شو نینگ دیک مسیحیت ده ترک دنیا چیلیک که دایر تعلیمات لردن تورلی ساحه لرده فایده لندی. عین حالده هند و بودا فلسفه سیده گی «فنا» مفکوره سی اونگه کیریب کیلدی. هند تعلیماتی ده گی «فنا» دن مقصد ، اچچیق حیات دردیدن قوتیلیش سلبی معنی ده بولسه ، اسلام تصوفی ده اوشبو عقیده صوفی نینگ بقا (باقی بالله) درجه سیگه ایریشیش گه قره تیلگن.(م. غبار .افغانستان تاریخ اوزه نیده).
دوکتور قاسم غنی ، «بحث در آثار و افکار و احوال حافظ» کتابی نینگ ایککینچی جلدیده ، «تصوف نینگ اساسی منبعلری» عنوانی آستیده سوز یوریتگندن کیین ، یونان ده الهیات فلسفه سی ماوراؤ الطبیعه (طبیعت آرتی) فلسفه سی و اسکندریه فیلسوف لری نینگ مقاله لری تأثیری آستیده یوزه گه کیلگن ، متکلم لر (کلام علمی نماینده لری) نینگ تورلی- تومن عقیده لری ، اوز نوبتی ده تصوف گه تأثیرینی اوتکزگن ایدی دیب تأکید لیدی.
تصوف نینگ اسلامی ایلدیزلری : هند و یونان فلسفه سی و مسیحیت تعلیمات لریدن قطع نظر، اسلام تصوفی اساساً قرآن کریم دن سرچینه آله دی . اسلام دینی ترقلیشی بیلن بیرگه ، بیر قطار صحابه لر کوپراق طاعت– عبادتگه بیریلیب ، اخلاق و روح نی پاکیزه لش و ریاضت چیکیش گه اورینردیلر. هم قرآن و هم سُنّه ده انسان بیلن یره توچی آره سیده بولگن مناسبت لرنی بیلگیلاوچی آیت لر و حدیث لر کوپ. تصوف نظریاتچی لری عرفانی تعلیمات ایلدیزلرینی انه شو آیت و حدیث لردن قیدیریشردی.
قرآن کریم انسان لرنی هردایم تأمل قیلیش ، حق نینگ ذاتی ، صفت لری و بویوک قدرتی حقیده اویلب فکر یوریتیش گه چقیره دی . قرآن نینگ اونلب آیت لریده بوندی دعوت لرنی اوچره ته میز. مثلاً ، اون اوچینچی سوره ده اوچینچی آیت ترجمه سی قوییده گی- دیک: ( البته اوشبو «مطلب لر» ده تفکر قیله دیگن قوم اوچون آیت لر «عبرت لر» باردیر ). اوتیزینچی سوره ده سکیزینچی آیت : ( اوز لری نینگ یره تیلیشلری حقیده اویله میدیلرمی).
عرفانی تعلیمات ده ، تفکر کتته اهمیت کسب ایته دی . «اوزینی تانیب آلگن کیشی البته اوز ربّی نی (ایگه سینی) تانیب آلیشگه موفق بوله دی.» حقیقی محبوب حقیده اویله مسدن ، کونگل کوزگوسیدن اونینگ صورتی دن باشقه نرسه لرنی چیقریب تشله مسدن ، اونینگ جلوه سینی کوریش و اونگه واصِل بولیش ممکن ایمس. جواد نوربخش تفکرنی ایککی قسم – صوفی لر و عارف لر تفکری گه بوله دی. او ، عارف لر تفکری کوپراق تعقل (عقل نی ایشله تیش) یولی بیلن بولسه ، صوفی لر نینگ تفکری عشق و محبت آرقه لی بوله دی دیدی. حدیث لردن بیریده ، «بیر ساعت تفکر بیر مینگ ییللیک طاعت-عبادتدن افضلدر» دییلگن . تصوف و عرفان اهلی ، حقیقی محبوب نینگ عشقی گه مبتلا دیرلر. انسان – صوفی البته یره توچینی سیوه دی ، اما یره- توچی هم انسان نی سیوه دی می؟ بوباره ده دلیل بارمی؟ تصوف اهلی قوییده گی آیت گه مراجعت قیله دیلر: دیگیل- (ای محمد): «اگر خدانی سیوه دیگن بولسنگیز ، مینگه ایرگه شینگلر ، شونده خدا هم سیزلرنی سیوه دی ...» (3- سوره 31- آیت ترجمه سی).
مذکور آیت صوفی لرگه حقیقی محبت یعنی الله نینگ محبتی اوچون الهام بیروچی منبع حساب لنیب ، اوندن جذبه لنگن شاعر لر عجایب شعر لر یازگنلر.
قرآن کریم ده ، آدمنی یره تگندن کیین یره توچی «مین اونگه اوز روحیمدن دم سالدیم – پف له دیم» دیدی (38- سوره 72 آیت). اوشبو آیت ، وحدت فلسفه سی اوچون اینگ مهم منبع حسابلنه دی .89 - سوره 27 و 28 آیت لرده بوندی دییله دی: «ای خاطر جمع روح ، راضی بولگن و سیندن راضیلیک بیلدیریلگن حالده ایگنگ تامانیگه قیت.»
شو یوسینده عرفان و تصوف اهلی تصوف و عرفان گه تیگیشلی بولگن تورلی اصول قاعده و آدابنی اثباتلش اوچون ، اسلام دینی نینگ اساسی منبعلری بولمیش قرآن کریم ، اسلام پیغمبری حدیث لری و او نینگ صحابه لری سوزلری و عملی حیات لری گه تینه دیلر. فرانسه لیک تصوفشناس عالم روژی ارنولدز ایتگنیدیک ، اسلام تصوفی شونداق بابلر و متیریال لر نی اوز ایچیگه آله دی که کینگ معنی ده اسلام اساس لری و تعلیمات لری بیلن یوغیریلیب کیتگن.
اسلام تصوفی ، باشلانغیچ پیتلرده قیسقه چه و ساده تعلیمات لردن عبارت بولیب ، کوپراق عملی توس آلگن ایدی . صوفی لر کوپینچه طاعت- عبادت بیلن شغل لنیب ، ترک دنیا چیلیک و ریاضت چیکیشگه اورینر دیلر. اوشه پیتلرده ، تصوف تعلیماتی اشاره لر بیلن افاده لنیب ، علمی اساس ده اورگنیش و اونی دفتر لرده یازیشگه قرشی ایدی. اما زمان اوتیشی بیلن اونگه دایر تعلیمات لر دفترلر گه کوچیریله باشله دی، بو حقده کتابلر یازیلدی ، خانقاه لر قوریلدی و صوفی لرگه خاص آداب و رسوم لر ، اولرنینگ یوریش– توریشلری ، ییب– ایچیشلری ، اوچره شو و سفر لرینی بیلگیلاوچی دستور لریره تیلدی.
تصوف ، دین و فلسفه دن اوستونراق تورردی . عین حالده هر ایککه له سیدن تأثیر له نیب ، اینیقسه پلوتین تعلیماتی نی اوزیگه کینگ کولمده عکس ایتتیرگن ایدی. اونینگ تأثیر دایره سی حکمت ، ریاضیات ، طب و باشقه فن لر ساحه سیدن انچه کینگراق ایدی. حتی بویوک فیلسوف لر هم اونگه کتته اعتبار بیرردیلر. مثلاً مشهور فیلسوف ابوعلی بن سینا بو حقده قوییده گی دیک فکر بیلدیرگن ایدی : «حقیقی صوفیه طریقتی اوز ایگه سی یعنی یره توچی ذاتی نی تانیب آلیشگه ایریشتیره دی ، لیکن بو عقلی قیاس گه اساسلنگن عقلی طریقه ایمس ، بلکه نفس (روح) کوزگوسیده انعکاس ایته دیگن نور آرقه لی بوله دی.»
زمان اوتیشی بیلن تصوف تعلیماتی تورلی طریقت لرگه بولینیب ، اونده تورلی یونلیشلر تاپیله باشله دی. بو مکتب لردن اینگ مهمی ابن العربی اساس سالگن و برچه طریقه لرگه اوز تأثیرینی اوتکزگن «وحدة الوجود» فلسفه سی حسابلنه دی. بیز اوشبو مکتب حقیده علیحده بحث یوریته میز.
دوکـتـور علـوم ، پروفیسور عبدالحکیم شرعی جوزجانی
کریلدن عرب الفباسی گه کوچیرگن : عبدالغفور دستیار
هـدف مـا منسجم ساختن روشنفـكـران، فرهنگيان و بالخصوص جوانان با استعداد و مردم با احساس افغانستان در زيـر يك سقـف واحد به خاطـر بـلـند بردن سطـح دانـش و رشـد فـرهـنـگ غـنامـنـد كـشور ميباشد.